ดีโอไอ (Digital Object Identifier) คืออะไร...

         ดีโอไอ คือ รหัสทรัพยากรสารสนเทศดิจิทัล หรือ ตัวระบุวัตถุดิจิทัล (ดีโอไอ) (Digital Object Identifier : DOI) เรียกสั้นๆ ว่า DOI โดย DOI คือ เลขมาตรฐานสากลประจำไฟล์ดิจิทัลที่เผยแพร่บนอินเทอร์เน็ตใช้ในการระบุตัวตน หรือบ่งชี้เอกสารดิจิทัล เรียกได้ว่าเป็นรหัสประจำเอกสารดิจิทัล ซึ่งเป็นตัวบ่งชี้ถาวรของทรัพยากรสารสนเทศดิจิทัล (Permanent Identifier) โดยรหัสนี้จะไม่เปลี่ยนแปลงไป ตามสถานที่ที่ใช้จัดเก็บ (Location) หรือสิทธิการเป็นเจ้าของทรัพยากรสารสนเทศนั้น

ลักษณะของรหัส DOI ต่างจาก ISBN อย่างไร

          DOI เป็นตัวบ่งชี้เอกสารดิจิทัล ซึ่งทำหน้าที่เป็นเลขประจำเอกสารดิจิทัล คล้ายกับเลขมาตรฐานสากลประจำหนังสือ (International Standard Book Number : ISBN)  แต่แตกต่างตรงที่ DOI มีเทคโนโลยีที่มีความซับซ้อน สามารถเชื่อมโยงไฟล์เอกสารดิจิทัลจากหมายเลข DOI ได้ มีการจัดการฐานข้อมูลเมทาดาทา (Metadata) ซึ่งแตกต่างจาก ISBN ที่เป็นเพียงเลขประจำหนังสือเท่านั้น ไม่สามารถเชื่อมโยงหมายเลขเพื่อไปยังไฟล์เอกสารได้ นอกจากนี้ DOI® ยังเป็นเครื่องหมายการค้าที่ได้รับการจดทะเบียนโดยมูลนิธิ DOI นานาชาติ  ปัจจุบันมีการให้รหัส DOI กับเอกสารดิจิทัลจำนวนมากกว่า 100 ล้านรายการทั่วโลก

ความเป็นมาของ DOI

รหัสทรัพยากรสารสนเทศดิจิทัล หรือ DOI เกิดจากความร่วมมือของสมาคมสำนักพิมพ์ แห่งสหรัฐอเมริกาที่ต้องการมาตรฐานการให้รหัสของเอกสารดิจิทัล ร่วมกับองค์กรต่างๆ เช่น

    - International Publishers Association

    - International Association of Scientific, Technical and Medical Publishers

    - Association of American Publishers

โดยได้ก่อตั้งองค์กรที่ไม่แสวงหากำไร เรียกว่า มูลนิธิ DOI นานาชาติ (The International DOI® Foundation : IDF) ในปี 1977

IDF ได้ทำงานร่วมกับองค์กร CNRI  (Corporation for National Research Initiatives) ในการพัฒนาระบบ Handle System เพื่อใช้เป็นองค์ประกอบสำคัญทางเทคนิคของระบบ DOI

                ปี 1998-2000 IDF ร่วมกับ indecs project ได้กำหนด Indec framework  เป็น  Data model

  ปี 2000 เริ่มมีองค์กรที่เป็น Registration Agency แห่งแรก โดยการเชื่อมโยงบทความวารสาร เรียกว่า CrossRef Registration Agency

  DOI syntax เป็นมาตรฐาน ISO ตาม.A National Information Standards Organization (US) standard, ANSI/NISO Z39.84-2010

                ปี 2012 ระบบ DOI ได้รับการรับรองเป็นมาตรฐานสากล ISO 26324 : 2012 Information and Documentation

องค์กรที่เกี่ยวข้องกับ DOI

มูลนิธิ DOI นานาชาติ

         มูลนิธิ DOI นานาชาติ หรือ มูลนิธิไอดีเอฟ (International  DOI Foundation :IDF) เป็นองค์กรที่ทำหน้าที่พัฒนาและบริหารระบบรหัสทรัพยากรสารสนเทศดิจิทัล (DOI System) ตั้งขึ้นเมื่อปี 1998 มีสำนักงานใหญ่อยู่ที่เมืองอ็อกซ์ฟอร์ด ประเทศอังกฤษ เพื่อสนับสนุนชุมชนที่เป็นเจ้าของทรัพย์สินทางปัญญาในโลกดิจิทัลของการบริหารจัดการเนื้อหา มูลนิธิจึงเป็นองค์กรนานาชาติในเรื่องสมาชิกและกิจกรรม โดยไม่แสวงหากำไร ที่บริหารงานโดยค่าธรรมเนียมจากสมาชิก ทำหน้าที่บริหารและประสานงานกับองค์กรรับจดทะเบียนรหัส DOI โดยมีองค์กรรับจดทะเบียน (Registration Agencies) เป็นสมาชิก ซึ่งมีกระบวนการตามมาตรฐานสากล และมีนโยบายและขั้นตอนตามความรับผิดชอบสำคัญ ดังนี้

    1. เพื่อสนับสนุนการใช้ระบบ DOI ที่เหมาะสมตามข้อกำหนดมาตรฐาน ISO 26324

    2. เพื่อใช้ระบบ DOI  ตามโครงสร้างพื้นฐานทางเทคนิคและโครงสร้างข้อมูลตามความต้องการของผู้ใช้

    3. เพื่อจัดทำแนวทางปฏิบัติในการกำหนดรหัส DOI การลงทะเบียนและการบำรุงรักษา

    4. เพื่อปรับปรุงคู่มือและแนวปฏิบัติ DOI อย่างต่อเนื่องตามความต้องการของตลาด

    5. เพื่อตอบข้อซักถามต่อข้อมูลที่เกี่ยวข้องกับมาตรฐาน ISO 26324

    6. เพื่อสร้างขั้นตอนการประกันคุณภาพของระบบ DOI

    7. ประสานงานกับ ISO และมาตรฐานอื่นที่เกี่ยวข้องกับรหัส DOI

 มูลนิธิ DOI นานาชาติ ได้แบ่งประเภทของสมาชิกไว้ ดังนี้

1. General Members

2. Registration Agencies (RA)

3. Affiliates Members

4. Charter Members

องค์กรรับจดทะเบียน

           องค์กรรับจดทะเบียน (Registration Agencies : RA) หมายถึง องค์กรที่เป็นสมาชิกของมูลนิธิ DOI นานาชาติ (International DOI Foundation : IDF) ที่ให้บริการจดทะเบียนรหัส DOI แก่องค์กรสมาชิก (Registrant หรือ Member Institution) ทำหน้าที่ให้ Prefix ของรหัสDOI หรือลงทะเบียนรหัสชื่อ DOI โดยใช้ระบบ DOI และกำหนดโครงสร้างข้อมูลที่อธิบายเมทาดาทาและข้อมูลที่เกี่ยวข้อง ทำหน้าที่บริการข้อมูลแก่ Registrants ในการฝึกอบรม พัฒนาและการตลาดให้แก่ชุมชนที่เกี่ยวข้อง นอกจากนี้ RA ยังต้องทำข้อตกลงกับ IDF ในการจ่ายค่าธรรมเนียมแก่ IDF ด้วยกระบวนการที่มีคุณภาพ และเคารพสิทธิของ RA อื่น

                องค์กรที่รับจดทะเบียนเป็น Registration Agencies : RA ได้แก่

·   Airiti, Inc. เป็นองค์กรที่ผลิตทรัพยากรทางวิชาการและฐานข้อมูลทั้งภาษาจีนและภาษาอังกฤษ

·   CrossRef  ให้รหัส DOI กับบทความวารสาร หนังสือ แต่ละบทของหนังสือ และเอกสารประกอบการสัมมนา

·   DataCite สนับสนุนการใช้รหัส DOI กับงานวิจัยและระดับอุดมศึกษา

·   Japan Link Center (JaLC) สนับสนุนการให้รหัส DOI ข้อมูลวิชาการด้านวิทยาศาสตร์

·   mEDRA  Medra  เป็นองค์กรที่ให้รหัส DOI  สำหรับทรัพย์สินทางปัญญาบนเครือข่ายดิจิทัล

·   EIDA  ให้รหัส DOI แก่ ภาพยนตร์และรายการโทรทัศน์

·   R.R.Bowker  สนับสนุนการบริหารจัดการบรรณานุกรมและออกแบบโซลูชั่น เพื่อให้บริการลูกค้า ได้แก่ สำนักพิมพ์ และห้องสมุด

·  The Institute of Scientific and Technical Information of China (ISTIC) เป็นองค์กรที่สนับสนุนอุตสาหกรรมข้อมูลด้านวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี